حقوق زن و مرد از دیدگاه اسلام جلد اول (مبانی)
در جلد اول حقوق زن و مرد، مباحث استاد شهید مطهری درمورد مسائل مبنایی که پایه حل شبهات مربوط به حقوق زن است آورده شده. ایشان ضمن تأکید بر جایگاه انسانی زن در اسلام بر نهضت عجولانه غرب در احقاق حقوق زن که با نادیده گرفتن تفاوتهای طبیعی زن و مرد، مصائب و مشکلات زیادی را برای جنس لطیف به ارمغان آورده تاخته اند و عنوان کردند که تساوی حقوق زن و مرد که مورد قبول اسلام است لزوما با لحاظ تفاوتها و عدم مشابهت ها قابل پیاده شدن است.
از آنجا که زن و مرد در انسانیت برابرند و در جنسیت مختلف، جنبه مشترک حقوق و تکالیف مشترک و جنبه مورد اختلاف حقوق و تکالیف مختلف را موجب میشود و تخلف از هرکدام مستلزم تبعیض است. لذا آنچه در غرب تحت عنوان تساوی حقوق مطرح میگردد و تفاوتهای طبیعی زن و مرد نادیده گرفته میشود، صرفاً تشابه حقوق است نه تساوی آن.
حقوق زن و مرد از دیدگاه اسلام جلد دوم (قوانین)
استاد شهید مطهری براساس تفاوتهای طبیعی زن و مرد و مبتنی بودن نظام خانواده بر قوانین طبیعی که به شبهاتی که حول محور قوانین مربوط به زنان و خانواده در اسلام وضع شده است، پاسخ میدهد. در این میان مسائل و شبهاتی که مربوط به تشکل خانواده و مسائل مالی فرع بر آن است در جلد دوم مطرح میگردد. از جمله:
چرا مرد به خواستگاری زن میرود نه برعکس؟ و چرا مرد ملزم به پرداخت مبلغی در حین ازدواج است؟ گویی زن به مثابه کالایی انتخاب و خریداری میشود! چرا زن حق خروج از خانه بدون اجازه همسر را ندارد و به او نفقه تعلق میگیرد؟ چرا ارث و دیه زن نصف مرد است؟ و نهایتاً چرا کلید خاتمه روابط زناشویی (طلاق) به دست مرد داده شده است؟
حقوق زن و مرد از دیدگاه اسلام جلد سوم(قوانین)
در این کتاب به شبهاتی که به شکلهای غیر رایجتر ازدواج؛ یعنی ازدواج موقت و چندهمسری وارد میشود پرداخته شده است. برخی افراد ازدواج موقت و تعدد زوجات را حق گزافی اسلام به نفع مرد تلقی می کنند و ناشی از نگاه شیء گرایانه به زن می دانند. استاد شهید بر اساس ضرورتهای اجتماعی (نه حقوق مردانه) که در گذشته وجود داشته و تا کنون هم استمرار داشته و یا بعضا مضاعف شده اند به این شبهات پاسخ داده اند.
حقوق زن و مرد از دیدگاه اسلام جلدچهارم(اخلاق جنسیتی)
در این کتاب مبتنی بر مبانی حقوق زن که پیشتر مطرح گردید به دیدگاه اسلام درمورد جایگاه زن در خانواده و اجتماع پرداخته شده است. استاد شهید در این کتاب ضمن عنوان کردن نقش بی بدیل زنان در انقلاب اسلامی ایران، به مسئله کیفیت قبول شهادت زن پرداختند و علت آن را میل اسلام به عدم ورود زن به مسائل اجتماعی دانستند و ارتباط آن با «نقص عقل» را نفی کردند. در ادامه ادله قضاوت و مرجعیت زن را به تفصیل مطرح نمودند.
حقوق زن و مرد از دیدگاه اسلام جلدپنجم(حجاب)
یک مورد خاص از مباحث اجتماعی، خانوادگی و فردی زنان بحث عفاف و حجاب است که به دلیل چالشهای این موضوع در یک کتاب مستقل توسط استاد شهید مطهری مورد بحث قرار گرفته است.
استاد شهید مطهری در این کتاب به جایگاه حجاب در ادیان و اقوام گذشته پرداختند و ضمن رد نظریاتی که حجاب را ناشی از نقصی در زن میدانستند، فلسفه پوشش در اسلام را تبیین کردند و به اشکالات و ایراداتی که به حجاب مطرح میشود پاسخ دادند. استاد شهید در ادامه به تفصیل حد شرعی پوشش را شرح داده، آن را متعارض با حضور اجتماعی زن ندانستند.
اسلام و ملی گرایی
تربیت علاوه بر جنبه های فردی و خانوادگی که قبلاً بحث شد در عرصه اجتماع هم قابل طرح است. درمورد هویت و شخصیت جامعه امروز ما سه عامل ملیت، اسلامیت و تجدد غربی دخیل است. لذا در اولین کتاب سطح سه به موضوع مهم «اسلام و ملیگرایی» پرداخته شده و نگاه اسلام به ملیت و نگاه ملیت به اسلام در برش تاریخی مورد مداقه قرار گرفته است. اگرچه ملیت جنبه اجتماعی دارد اما متعلق به جنبه دانی روح انسان است، زیرا در این عنصر حیوانات هم با ما دخیل هستند و آنها هم قلمرو خاصی دارند و بعضاً به آن قلمرو تعلق خاطر دارند. اما همین ملیت می تواند عاملی قرار گیرد برای انگیزه سازی و حرکت انسانها به سوی انسانیت، در این صورت است که می تواند ارزشمند تلقی شود.
در این کتاب به تلاش های بی دریغ و بی نظیر ایرانیان مسلمان در راه گسترش اسلام و اعتلای تمدن اسلامی اشاره هایی شده است و همین اقدامات عقلانی و اختیاری است که می تواند موجب افتخار ایرانیان باشد و مفاخر قوم ایرانی را تشکیل دهد.
بیداری اسلامی
پس از آنکه تمدن اسلامی دوران اوج خود را پشت سر گذاشت و دچار افول و انحطاط شد، در صد سال اخیر اصلاحات با سردمداری مصلحانی همچون سید جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده، کواکبیان و اقبال لاهوری شکل گرفت که منجر به بیدرای اسلامی شد. در این کتاب ابتدا به این مقطع از تاریخ و بررسی و تحلیل آن نهضتها پرداخته شده است. روش شهید مطهری این بوده است که با بررسی مباحث تاریخی بتواند به تحلیل، ارزیابی و آسیب شناسی وضع موجود درست یابد. لذا در ادامه فصول کتاب به ریشه های انقلاب اسلامی و تحلیل ماهیت آن پرداخته در نهایت آفت هایی که متوجه این نهضت می دانستند از جمله نفوذ اندیشه های بیگانه، تجددگرایی افراطی، انحراف از معنویت را ذکر کرده اند.
در این کتاب دلایل انقلاب (وضع موجود)، اهداف انقلاب (وضع مطلوب)، جایگاه دموکراسی و مردم سالاری و ساختار سیاسی مورد توجه قرار گرفته و بحث رهبری انقلاب در کتاب بعدی مطرح می گردد.
ولایت فقیه و روحانیت
ولایت فقیه رکن رهبری انقلاب است که در این کتاب بحث می شود و علت اینکه به دنبال آن مبحث روحانیت آورده شده نظرات اصلاحی است که شهید مطهری درمورد سازمان روحانیت دارد و این اصلاحات منجر به تقویت ولایت فقیه خواهد شد.
در این کتاب پس از آنکه نظریات درمورد مبانی و ریشه های حق حاکمیت مطرح شده به دلیل لزوم بحث تفصیلی از مسئله ولایت فقیه، استثنائاً از کتاب ولایت فقیه امام خمینی در متن سیر مطالعاتی استفاده شده است. در ادامه به مباحث مربوط به روحانیت پرداخته شده که اهم موارد آن پیشنهاد راهگشای استاد شهید مبنی بر تخصصی شدن مرجعیت است.
احیای تفکر دینی و علل دین گریزی
پس از طرح مبحث روحانیت که وظیفه احیاگری تفکر دین را دارند و مبحث اجتهاد که ابزار و قوه محرکه این احیاگری است، نوبت به شاخصه های احیاگری تفکر دینی می رسد که در کتاب احیای تفکر دینی و علل دین گریزی مطرح می شود. شهید مطهری خود به عنوان یک اصلاح گر و محیی دینی به انحرافات آموزه های دینی خیلی توجه می کردند، که در سراسر این سیر مطالعاتی قابل مشاهده است. به عنوان مثال اگر در کتاب اول بحث آزادی، هجرت، جهاد و برده داری را مطرح کرده اند برداشت های غلطی که از این مفاهیم وجود داشته را اصلاح کرده و به احیای این ارزش های اسلامی پرداخته اند و در سایر کتاب ها هم به همین منوال عمل کرده اند.
در این کتاب از اهم مواردی که شهید مطهری به عنوان مردگی تفکر مسلمانان امروزی ذکر می کنند تفکر مسلمین درمورد نقش عمل در سعادت انسان است.
اهمیت بحث در اینجاست که اگر احیاگری تفکر دینی انجام نگیرد و انحرافات و سوءبرداشتها از دین ادامه پیدا کند افراد احساس می کنند که با این مفاهیم دینی نمی توانند ارتباط برقرار کنند و به سعادت برسند، لذا از دین گریزان می شوند، استاد شهید در همین راستا به نقش کلیسا در گریز مسیحیان از دین پرداختند و سایر عوامل دین گریزی را که عبارت از نارسایی مفاهیم فلسفی، نارسایی مفاهیم اجتماعی، اظهارنظر افراد غیرمتخصص، محیط نامساعد و تسخیر سنگر پرخاشگری است ذکر کرده اند.
اسلام و توسعه
پس از آنکه رابطه اسلام و ملیت مورد بحث قرار گرفت، رابطه اسلام با تجدد غربی در کتاب «اسلام و توسعه» تبیین می شود. یکی از مهمترین مباحثی که استاد شهید مرتضی مطهری به آن توجه عالمانه نمودند، پاسخگویی اسلام به نیازها و اقتضائات انسان است. اسلامیت جامعه اسلامی چگونه می‌تواند در جوامع بشری که دائماً در حال تغییرند، ماندگار و دارای سخن برتر باشد. چگونه اسلامِ حدود هزار و چهارصد سال پیش می‌تواند جوابگوی مسایل بشری در علوم و مسایل مختلف باشد. این مسأله که با ماهیت جامعه اسلامی گره خورده، در کتاب «اسلام و توسعه» مطرح شده و در این کتاب به دو دسته قوانین در اسلام (ثابتات و متغیرات) اشاره شده است که براساس ثابتات و اصول، قوانین متغیر به تناسب شرایط زمان قابل استخراج و تبیین است و این سازوکاری است که اسلام را برای همیشه تاریخ ماندگار و کارآمد می کند.
همانطور که در کتب سیره شناسی میخوانید، این سازوکار در آنجا هم وجود دارد؛ سیره عبارت از اصول ثابتی است که در زندگی معصومین وجود دارد و یکی است، اما سیر متغیراتی است که در عصر هر معصوم با توجه به شرایط دستخوش تغییر می شده است.
پایان پیامبری
شیوه قانونگذاری اسلام که سازوکار تطبیق متغیرات بر ثابتات را فراهم کرده است، این امکان را برای دین اسلام فراهم کرده است که دین خاتم باشد و تعالیم و قوانین دین پیامبر بدون حضور شخص پیامبر برای همیشه پابرجا باشد. کتاب پایان پیامبری به تبیین این امر می پردازد. در این کتاب مطرح شده که رشد بشریت در عصر پیامبر خاتم موجب شده نه تنها پیامبریِ تشریعی، بلکه پیامبریِ تبلیغی هم ختم شود، در این عصر علمای امت تحت تعلیم ائمه اطهار ع نقش پیامبران تبلیغی را ایفا می کنند. بر این اساس ائمه اطهار معلمین پیامبران تبلیغی (علمای ربانی) دین خاتم بوده اند
انسان شناسی
پایه ثابتات، خود عالی و فطرت انسان است که زمان بردار نیست و متغیرات ریشه در خود دانی انسان دارد. در کتاب انسان شناسی به شناخت حقیقت انسان که دارای نیازهای ثابت و متغیر است پرداخته می شود.
در کتاب آزادی انسان به صورت اجمالی ویژگی خود عالی و دانی انسان بیان شد، ولی در این کتاب با عمق و تفصیل بیشتری به ماهیت انسان، ممیزات و مشخصات او و خودیابی یا خودفراموشی او پرداخته می شود. کتاب انسان شناسی در واقع مروری است بر مباحثی که قبلاً داشتیم و آن مباحث را به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر انسان بار کردیم.