خداشناسی
اگرچه اول دین خداشناسی است، اما در طرح مطالعاتی با تکیه بر شناخت اجمالی مخاطب از خداوند، سیر طرح را از جایی شروع کردیم که کمتر مورد اختلاف باشد (انسان) و از طرف دیگر پاسخ به سوالات مطرح در جامعه را دربر داشته باشد (بحث آزادی)؛ بنابر این می توان گفت سیر بینش مطهر سیر از ثمرات به ریشه است.
اکنون پس از طرح مباحث تفصیلی انسان شناسی و طی مقدماتی که برای مباحث اصول عقائد مورد نیاز بود به این سوال می رسیم که راه سعادت انسان چیست؟ برای پاسخ به این سوال انواع جهان بینی ها ارائه شده است که شهید مطهری به ارزیابی آنها می پردازد، بهترین آنها که تمام معاییر خوبی جهانبینی را واجد است، جهانبینی توحیدی است. در ادامه ادله مختلف وجود خداوند ذکر شده و در آخر فرضیه تکامل انواع که بدواً در تعارض با توحید به نظر می رسد مورد بررسی قرار گرفته است.
عدل و قدر
پس از طرح مسئله خداشناسی و اثبات باری تعالی، به صفت عدل خداوند متعال پرداخته می شود که نقش اساسی در انسجام جهانبینی توحید دارد؛ اگر خداوند عالم به عواقب امور است و انسانها توان تخطی از علم الهی را ندارند، پس مجبور به خوب یا بد بودن هستند و آنگاه به جهنم بردن انسانی که جبراً خطاکار بوده عدل الهی را مخدوش می کند! از طرف دیگر نواقص و شروری در جهان خلقت مشاهده می کنیم که باعث رنج انسانها و سایر موجودات می شوند، آیا در رنج قرار دادن انسانها در تعارض با عدل الهی نیست؟
این سوالات موجب شد که علاوه بر کتاب شانزدهم طرح (حق و عدالت) که به مبحث عدالت اجتماعی انسانها می پردازد، در کتاب جداگانه ای هم به عدل الهی پرداخته شود و آزادی یا اختیار انسان از این منظر مورد بررسی قرار گیرد.
جامعه شناسی و تاریخ
عدالت و جبر و اختیار فقط مربوط به جنبههای فردی انسان نیست، بلکه سنتهای الهی در جوامع و تاریخ ملتها هم جاری و ساری است. کتاب «جامعهشناسی و تاریخ» در این جایگاه در صدد تبیین این موضوع میباشد.
استاد شهید مطهری در این کتاب به نحوه ترکیب جامعه از افراد سخن گفته اند و مدنی بودن انسان را به نحوی تبیین کرده اند که هم جامعه هویت ویژهای علاوه بر افراد داشته باشد و هم هویت استقلالی افراد حفظ شود. بنا بر این جامعه و تاریخ دارای طبیعت خاص خود هستند، حال بحث در این است که طبیعت تاریخ مادی است، معنوی است یا مزدوج است؟
در نهایت این کتاب مبانی بحث «تکامل اجتماعی تاریخ» و «نبرد حق و باطل» که سنت های جاری الهی در عرصه اجتماع هستند و در کتاب مهدویت مطرح شدند را روشن می کند.