کمال انسان و انسان کامل
انسانی که بر پایه فطرت و انسان شناسی خود عالی و دانی در جنبه فرد و خانواده و اجتماع به تربیت عقلی و قلبی پرداخته به انسانی جامع و کامل مبدل می شود که می تواند تبلور و تجسم تمام ارزشهای اسلامی باشد. استاد شهید مطهری پس از آنکه نظرات مکاتب مختلف را درمورد انسان کامل و بایسته مطرح و نقد و بررسی کردند، به دیدگاه اسلام اشاره فرمودند که همه جنبه های کمال را توأمان دیده و جامعیت در ارزشها را شرط انسان کامل می داند. انسان کامل نه تنها انسان بزرگ، بلکه انسان بزرگواری است که تبلور فطرت را در وجود خودش با استفاده از ابزارهای متغیر زمان و مکان نشان داده است.
نهجی بر نهج البلاغه
در این کتاب مباحث پیش خوانده از نظرگاه اثر اعجازگونه انسان کامل، امیرالمومنین ع در کتاب گرانسنگ نهج البلاغه از قلم عالم ربانی استاد شهید مطهری جمع بندی شده، ارتباط مباحث انسان شناسی که بدنه معارف اسلامی است با ریشه آن که مسئله توحید است برقرار می گردد. طرح مسائلی چون سلوک و عبادت، حکومت و عدالت، موعظه و حکمت، دنیا و دنیاپرستی توسط استاد شهید مطهری در این کتاب، ارتباط مسائل با کتب قبلی طرح را برقرار می کند، همچنان که موضوعاتی چون الهیات و ماوراءالطبیعه و اهل بیت و خلافت می تواند مدخلی بر کتب اصول عقائدی سطح چهارم باشد.
معرفت شناسی
همچنانکه جهان بینی ها ریشه اختلاف ایدئولوژیها و باید و نبایدهای یک مکتب است، اختلاف جهان بینی ها، خود ناشی از اختلاف در معرفت شناسی مکاتب است. مکتبی که عقل و قلب را به عنوان منابع شناخت معتبر نداند و بخواهد صرفاً به حس و تجربه اکتفا کند در جهان بینی علمی هم محدود خواهد شد و به جهان بینی فلسفی و دینی راهی نخواهد داشت. بنابر همین نکته کتاب معرفت شناسی در صدر کتابهای اصول عقائد جای می گیرد.
در این کتاب به منابع و ابزارهای شناخت و اعتبار هرکدام پرداخته شده، شک گرایی، تجربه گرایی صرف و عقل گرایی افراطی ابطال شده است تا مسیر صحیح برای ورد به اصول عقائد باز ترسیم گردد.
علم اخلاق
در سطح چهار که جای بحث از ریشه ها و مبانی طرح مطالعاتی است به ریشه اخلاق (فلسفه اخلاق) پرداخته، ملاک فعل اخلاقی ارائه شده است. در این کتاب هم روش استاد به این گونه است که ابتدا نظریات مختلف را به تفصیل طرح و نقد می کنند، آنگاه نظریه پرستش را می پذیرند که هرکس کار اخلاقی می کند کارش در واقع نوعی خداپرستی و عبادت است ولو به طور ناآگاهانه. در واقع قلب انسان به حسب فطرت خدا را می شناسد و مطابق رضای او عمل می کند و در این صورت احیای شرافت می‌کند، پس از نظر استاد شهید مطهری فعل اخلاقی در واقع عبادت است و ملاک آن شرافت و کرامت نفس می باشد.
عرفان اسلامی
با توجه به ارتباط و نسبتی که میان اخلاق و عرفان وجود دارد، در اینجا به عرفان اسلامی پرداخته می شود. استاد مطهری ضمن اشاره به تاریخچه عرفا، تحلیلی از جنبه عرفانی حافظ با استناد به تاریخ و اشعار او ارائه می دهند آنگاه به اصول فکری عرفان که مهمترین آنها توحید و وحدت وجود است می پردازند که می تواند زمینه ای برای مبحث خداشناسی باشد.
خداشناسی
اگرچه اول دین خداشناسی است، اما در طرح مطالعاتی با تکیه بر شناخت اجمالی مخاطب از خداوند، سیر طرح را از جایی شروع کردیم که کمتر مورد اختلاف باشد (انسان) و از طرف دیگر پاسخ به سوالات مطرح در جامعه را دربر داشته باشد (بحث آزادی)؛ بنابر این می توان گفت سیر بینش مطهر سیر از ثمرات به ریشه است.
اکنون پس از طرح مباحث تفصیلی انسان شناسی و طی مقدماتی که برای مباحث اصول عقائد مورد نیاز بود به این سوال می رسیم که راه سعادت انسان چیست؟ برای پاسخ به این سوال انواع جهان بینی ها ارائه شده است که شهید مطهری به ارزیابی آنها می پردازد، بهترین آنها که تمام معاییر خوبی جهانبینی را واجد است، جهانبینی توحیدی است. در ادامه ادله مختلف وجود خداوند ذکر شده و در آخر فرضیه تکامل انواع که بدواً در تعارض با توحید به نظر می رسد مورد بررسی قرار گرفته است.
عدل و قدر
پس از طرح مسئله خداشناسی و اثبات باری تعالی، به صفت عدل خداوند متعال پرداخته می شود که نقش اساسی در انسجام جهانبینی توحید دارد؛ اگر خداوند عالم به عواقب امور است و انسانها توان تخطی از علم الهی را ندارند، پس مجبور به خوب یا بد بودن هستند و آنگاه به جهنم بردن انسانی که جبراً خطاکار بوده عدل الهی را مخدوش می کند! از طرف دیگر نواقص و شروری در جهان خلقت مشاهده می کنیم که باعث رنج انسانها و سایر موجودات می شوند، آیا در رنج قرار دادن انسانها در تعارض با عدل الهی نیست؟
این سوالات موجب شد که علاوه بر کتاب شانزدهم طرح (حق و عدالت) که به مبحث عدالت اجتماعی انسانها می پردازد، در کتاب جداگانه ای هم به عدل الهی پرداخته شود و آزادی یا اختیار انسان از این منظر مورد بررسی قرار گیرد.
جامعه شناسی و تاریخ
عدالت و جبر و اختیار فقط مربوط به جنبه‌های فردی انسان نیست، بلکه سنت‌های الهی در جوامع و تاریخ ملت‌ها هم جاری و ساری است. کتاب «جامعه‌شناسی و تاریخ» در این جایگاه در صدد تبیین این موضوع می‌باشد.
استاد شهید مطهری در این کتاب به نحوه ترکیب جامعه از افراد سخن گفته اند و مدنی بودن انسان را به نحوی تبیین کرده اند که هم جامعه هویت ویژهای علاوه بر افراد داشته باشد و هم هویت استقلالی افراد حفظ شود. بنا بر این جامعه و تاریخ دارای طبیعت خاص خود هستند، حال بحث در این است که طبیعت تاریخ مادی است، معنوی است یا مزدوج است؟
در نهایت این کتاب مبانی بحث «تکامل اجتماعی تاریخ» و «نبرد حق و باطل» که سنت های جاری الهی در عرصه اجتماع هستند و در کتاب مهدویت مطرح شدند را روشن می کند.
پیامبر شناسی
حال که عدل خداوند (که عدم منع فیض او می‌باشد) و اختیار انسان در عرصه فرد و اجتماع روشن شد، نیاز انسان به راهنما و اجابت این نیاز از طرف خدای عادل و فیض‌بخش در کتاب «پیامبرشناسی» مطرح می گردد. استاد شهید در این رابطه ابتدا به راه های اثبات نبوت می پردازند و طریقه حکما را که مبتنی بر اصل احتیاج است می پسندند و بر روش قرآن تطبیق می دهند، آنگاه از چیستی وحی سخن می گویند و بعد از آن ویژگی های پیامبران و اهداف آنها را مدنظر قرار داده به تفصیل به مسئله معجزه و اعجاز قرآن می پردازند.
امام شناسی
در ادامه بحث راهنماشناسی، در این کتاب حول محور امامت و شئونی که بعد از پیامبر خاتم امام باید بر عهده بگیرد سخن گفته میشود. پیشتر گفته شد که امامان معلمان پیامبران تبلیغی در امت پیامبر خاتم هستند. حال در این کتاب ابتدا انواع ولاءها و شئون امامت مطرح میگردد و پس از تبیین دقیق ماهیت امامت به ادله قرآنی و روایی آن پرداخته میشود. از شئون امامت که بعضاً مورد ایراد مخالفین واقع میشود مسئله شفاعت است که در این کتاب درج گردیده و در پایان موضوع مهم وحدت میان فرق اسلامی که شهید مطهری از داعیان راستین آن بودند عنوان گردیده است.
رستاخیز
انسان مختار به مقتضای عدل و حکمت خدا برای زندگی جاودانه و برای وصول به غایت زندگانی، از این دنیا گذر نموده، به سرای باقی خواهد شتافت و کتاب رستاخیز به عنوان آخرین کتاب سیر مطالعاتی بینش مطهر سرانجام زندگانی بشری در معاد را بحث می‌کند.
بخش عمده مباحث استاد شهید در این کتاب را هم غیر از تفسیرهای گوناگونی معاد، ماهیت مرگ و اثبات رستاخیز، بحث از مسئله روح و بقای شخصیت انسان تشکیل میدهد که مسائل انسان شناسانه هستند. پس میتوان گفت طرح مطالعاتی بینش مطهر با انسان شروع و با انسان به اتمام میرسد.
