برای اثبات بحث جبر و اختیار سه راه حل وجود دارد. 1-عقلی 2-وجدانی 3-نقلی
راه عقلی مهم ترین است. ما دو گونه مساله داریم.
1-مطالبی که تصورش آسان است ولی تصدیف و اثباتش سخت است، مانند ریاضی که صورت مساله معلوم است اما اثباتش ممکن است سخت باشد.
2- مسائلی که تصورش مهم ولی تصدیقش آسان است، مانند بسیاری از مباحث عقلی از جمله بحث ولایت فقیه.
در مباحث عقلی تصور کامل و درست از مساله خیلی مهم است از جمله جبر و اختیار.
نقطه شروع بحث: چه چیزی را می خواهیم ثابت کنیم؟ تبیین درست صورت مساله
• • یک مثال برای نشان دادن اهمیت تبیین درست صورت مساله:
یک نفر می رود جنگل، می گوید: این درخت بلوط است، آن درخت چنار است، آن یکی…، پس جنگل کجا است؟ اگر در لابلای درختان بخواهد جنگل را پیدا کند هیچگاه نمی تواند. در بحث اثبات وجود خداوند هم اگر کسی کنار اشیاء جهان بخواهد خدا را ثابت کند اصلا نمی تواند.
صورت مساله: ما می خواهیم ثابت کنیم که دارای «اختیار» هم هستیم، اختیار هم داریم.
تبیین مساله: ما در بسیاری از موضوعات و مسایل، اختیار نداریم. ما در یک واگن هستیم که در کوپه خودمان اختیاراتی داریم، ولی نسبت به کل قطار و ریل ها اختیاری نداریم. به طور نمونه ما به اختیار خودمان، خانواده مان را انتخاب نکردیم. در یک نگاه کلی، کرات عالم در چرخش است، به تعبیر دیگر، قطار در حال حرکت است در ریل و مسیری که در اختیار ما نیست، ما فقط می خواهیم ثابت کنیم که در کوپه خودمان اختیار داریم.
صورت مساله: ما در بستر «جبر»، «اراده» داریم و حتی ما مجبوریم که اختیار داشته باشیم. خداوند به انسان اختیار داد و انسان نمی تواند اختیار را از خودش سلب کند. در قبال همه اعمال خودمان، مسئول نیستیم، بلکه ما فقط در قبال «اعمال اختیاری» مان مسئول هستیم.
نکته: تمام شخصیت و ارزش ما به اعمال اختیاری مان است.(ادامه دارد….)
ذکتر هاشمی گلپایگانی
(بخشی از تدریس مباحث کتاب آزادی بندگی، هدف زندگی)